Hoe smaakte het Urker biertje Dikke Teunis?

Sinds 2023 kent Urk vier stoere Bokker biertjes. Volgens de makers een ‘perfecte balans tussen ruig en fris’, met ‘krachtige smaken met een vleugje zeezout’. In de zeventiende eeuw werd op Urk een ander bier geschonken: Dikke Teunis. Wat was dit voor drankje en hoe smaakte het?
Als we oude beschrijvingen mogen geloven was er geen gebrek aan bier op het eiland Urk. Net als in de rest van het land trouwens, want oude accijnsopbrengsten wijzen uit dat mensen in de Middeleeuwen jaarlijks zo’n 400 liter bier dronken. Vooral zwaar bier had een hoge status.
Toen in 1661 de Amsterdamse burgemeester Cornelis Witsen met een aantal hoge heren het eiland inspecteerde kreeg hij te horen dat de vijf Urker burgemeesters bieraccijns inden. Dit deden ze vroeg in het jaar, tenzij er sprake is van een slechte visvangst en er uitstel tot 1 november werd verleend. Dit duidt erop dat het Urker bier de moeite waard was om te belasten.

Eenige vaten biers
In 1665 beschrijft Tobias van Domselaer in zijn Beschryvinge van Amsterdam het tien jaar eerder uitgestorven ‘Gaey’, papegaaischieten op Pinkstermaandag. De winnaar van het schuttersfestijn, werd samen met zijn ‘verkoore’ koningin gekroond, voorzien van een ‘koningshoed’ en met vaandel en trompetgeschal naar zijn woning geleid. Hier werd in de open lucht een maaltijd opgediend waar iedereen aan bijdroeg. Tijdens het driedaagse feest dat volgde werden ‘eenige vaten biers’ de man gemaakt. Een speciale schout en schutmeesters hadden de taak om degenen die zich misdroegen en bier ‘storten’ te bestraffen.
Dronken de Urkers tijdens het Pinksterfeest het dunbier dat in de Middeleeuwen zelfs aan kinderen werd gevoerd? Welke ingrediënten werden ervoor gebruikt en waar werd het gebrouwen? Het is bekend dat op het eiland in die tijd hennep en klaver werd verbouwd, maar dat rogge door het verlies van landbouwgrond moest worden aangevoerd.

Dikke Teunis
Dankzij een verslag uit 1777 krijgt het Urker bier een naam en smaak. De Amsterdamse schepen en commissaris Jacob Hooft beschrijft in het verslag van een pilotage-inspectie hoe na een welkom door schout Cornelis Jacobsz Romkes en ds. Daniel Weerman de groep wordt meegetroond naar een herberg. Hier wordt hen een ‘zekere drank’ aanbevolen, Dikke Teunis genoemd. “Wij wisten niet wat zulks was en bevonden het te zijn dik fl 16,- bier”, schrijft Hooft.
Dikke Teunis kostte 16 gulden per vat en was daarmee een prijzig dikbier. Een bier met dezelfde naam werd volgens het Lexicon Frisicum gebrouwen in Het Bildt, een van Nederlands oudste polders in het noorden van Friesland. De bewoners verhuisden er in de zestiende eeuw vanuit West-Friesland naar toe. Een ‘zwaar en vurig’ bier was het, wat de hoge prijs zou kunnen verklaren.
Tijdens recente opgravingen in het Oude Dorp werden opvallend veel voornaam aarde- en glaswerk en stenen pijpen aangetroffen. Op de locatie van de Timmerschuur Hagendoorn was wellicht een herberg gevestigd, zo één waar de hoge heren uit Amsterdam uitbuikten na een goede maaltijd, onder het genot van een glas of twee, drie.

Vurig biertje
Het is voor de hand liggend dat zolang Urk geen eigen haven had het bier niet in vaten werd aangevoerd. Bier werd tussen 1300 en 1600 vooral thuis door vrouwen werd gebrouwen, van water, granen en kruiden, toen ‘gruut’ of ‘gruit’ genoemd. Met de introductie van hop werd bier veel smakelijker en verhuisde de productie vanaf de vijftiende eeuw naar abdijen en brouwerijen. Waren het de monniken of vertegenwoordigers van Pantaleon en Odulphus kloosters die het vurige, dikke bier op Urk introduceerden?
Meer archeologisch onderzoek is nodig om te weten waar en hoe op Urk bier werd gebrouwen. Maar we kunnen wel fantaseren wat de Dikke Teunis tot een dik en vurig biertje maakte. Misschien dankzij verschillende mouten, inclusief rogge en hennep, en een handvol kruiden zoals anijs, komijn, nootmuskaat en kruidnagel?

Warm bier met suiker
De productie van Dikke Teunis zal door verdere landafslag en het sluiten van de graanmolen wellicht een stille dood zijn gestorven. Maar daarmee kwam Urk niet droog te staan. Nog lang was het de gewoonte om warm bier met suiker te drinken, bijvoorbeeld bij het uitdelen van giften en gaven door diakenen. Cornelis de Vries, later onderwijzer en geschiedschrijver, kreeg als kind dan ook een glas, wat hij erg lekker vond. Later vond De Vries dat deze gewoonte beter kon worden nagelaten. Drank werd ook ingezet als medicijn: een ‘best flessien’ zoals cognacje met geklutst ei was een geliefd huismiddeltje.
Dat Urk een niet geheel onbelangrijke speler op de biermarkt is bleek in 1999 met de overname van drankgroothandel Brouwer door Heineken. De Brouwers deden hun naam eer aan door in 1938 in de kelder van Havenzicht te beginnen met de fabricage van frisdranken en vruchtenwijnen en het bottelen van wijn en bier. Dat dit experiment zou uitgroeien tot een internationaal food-concern hadden weinigen toen kunnen bedenken.

De eeuwenoude brouwerstraditie van Urk is nog lang niet uitgespeeld…

Bronnen
T. van Domselaer, Beschrijvinge van Amsterdam, haar eerste oorsprong… tot 1665 (Amsterdam 1665)
C. de Vries, Geschiedenis van het eiland Urk (Kampen 1962)
Diverse internetbronnen