Een zomernamiddag op het eiland Schokland in 1840. Een visser zit rustig z’n netten te boeten, een man, vrouw en meisje kijken nieuwsgierig toe. Een andere Schokker leunt tegen een huisje waar wat bokking of haring hangt te drogen. Op achtergrond zien we in de haven een paar masten van scheepjes. Een vredig tafereel dat we – gezien het kruis op de huizen en vooral het haventje – waarschijnlijk op het katholieke Emmeloord moeten plaatsen.
Maar zien we hier wat we zien?
Jonkheer Pieter van Loon (1801—1874) wordt geboren in het huis op de Keizergracht in Amsterdam dat tegenwoordig het Van Loon Museum is. Hij krijgt een opleiding als ingenieur, werkt een tijdje bij Rijkswaterstaat, maar besteedt in feite zijn hele leven aan zijn grote passies: reizen en tekenen.
Met het familiejacht ‘De Volhouder’ meert Van Loon in ‘julij’ 1840 aan op Urk. In het gezelschap van zijn neef Jacob Joost Nepveu en schipper Frans van Geelen blijft Van Loon enkele dagen liggen voordat hij verder zeilt. Zijn indrukken van eiland en bevolking geeft hij in ‘schetsboek nummer 80’ weer. De afbeeldingen zijn stuk voor stuk het bestuderen waard, niet alleen door tekeningen en notities over de klederdracht en de kleur daarvan, maar vooral door ongewone details (een Urker op een paard, de vuurbaak, de eerste haven, de Kaap en botters). Zelfs een theesessie in een Urker huisje wordt vastgelegd. Na Urk bezoek hij Schokland en ook daar worden tekeningen in een schetsboekje gemaakt.
Schokkers of Urkers?
De fraaie aquarel van de vredige zomermiddag is nu in bezit van Stadsmuseum Vollenhove. De titel? ‘Schokland’. Tot onze verbazing zien daar echter geen Schokkers maar Urkers! De compositie blijkt een gedetailleerde samenvatting van dat wat Van Loon tijdens zijn bezoek aan Urk tekende. Maar liefst zeven van de Urker schetsjes zijn nauwkeurig overgenomen. Wel zien de huisjes er Schokkers uit, compleet met kruis. Protestantse Urkers zijn dus gepositioneerd op katholiek Schokland.
Maar waarom worden Urkers met Schokkers verward? Waarschijnlijk moeten we dit tegen de achtergrond zien van het reisverhaal dat de Fransman Henry Monnier in “Souvenir de la Hollande” in L’illustration, Journal Universel’ in 1846 publiceert. Daarin wordt uitvoerig over Schokland, dat dan toch nog ca. 600 inwoners telt, bericht .
Virtuele Urkers
Van Loon heeft Monnier gekend want hij beeldt hem in een van z’n schetsboekjes af en vermeldt zijn huisadres in Parijs. Van Loon was zelfs misschien wel de begeleidende Amsterdamse ‘major du génie’ die Monnier in het verslag vermeldt. In ieder geval is het zeker dat de etsen waarmee het Franse artikel zijn geïllustreerd voor een deel exacte kopieën van, of gemaakt zijn naar, tekeningen die Van Loon op Schokland maakte.
De ets ‘Vue du petit port d’Emmeloort (île Schokland). Matelots et laveuses’ toont ook aan dat Monnier naar hartenlust schetsen combineerde tot een aansprekende compositie. De linker wasvrouw op die ets is ‘Jannegie’ die Van Loon op Schokland schetste, de beide andere vrouwen zijn gebaseerd op Urker schetsen en de drie vissers zijn de Volendammers die Van Loon in De Lemmer tegenkwam.
Van Loon kende Schokland en was Monniers gids tijdens zijn reis in 1845. Hij zal het artistieke talent van Van Loon hebben opgemerkt en toestemming voor het gebruik van de schetsen hebben gevraagd. Waarschijnlijk is deze aquarel door Van Loon op verzoek voor Monnier samengesteld. Zijn naam staat eronder; met een verwijzing in het Frans dat de huizen in werkelijkheid wat groter zijn. Omdat Schokkers in die tijd nog maar nauwelijks in dracht liepen – een observatie die de Deventer hoogleraar Mees in 1846 noteerde – terwijl de Urkers toen wel in dracht liepen – kan voor Van Loon de reden geweest zijn om Urkers even virtueel Schokland te laten bevolken. Klederdracht was immers exotisch en dat verkocht…
Echt of nep, het maakte Monnier en zijn lezers waarschijnlijk weinig uit …
Deel 1
Eerder geschreven we in deze serie al over de schilder Ronjat die het niet zo nauw nam. Ken jij meer van dit soort voorbeelden, dan horen wij het graag.
Bronnen:
- Bruno Klappe. 2009. Henry Monnier en jonkheer Pieter van Loon. Schokker Erf 73, 4-15 en 74, 14-19.
- Aaldert Pol: Henry Monnier zette Schokland in 1845 op de wereldkaart. www.schoklanddoordeeeuwenheen.nl
- Meindert Seffringa. 2005. De tekenaar Pieter van Loon te gast op het zeejacht De Volhouder. Fries Scheepvaart Museum en Oudheidkamer, jaarboek 2005, 61-75.